بحث‌هاي مختلفي را مي‌توان درخصوص علل انحرافات در شبکههاي اجتماعي مطرح کرد يکي از علل بروز چنين شرايطي اين است که ما چند نوع رفتار در کاربران شبکههاي اجتماعي شاهد هستيم و اين رفتارها در فضاي مجازي، فضاي واقعي را نيز تحت تاثير قرار مي‌دهد.
علي گرانمايه‌پور استاد و کارشناس علوم ارتباطات در گفت‌وگو با فارس به بررسي اهداف کاربران ايراني در فضاي مجازي و شبکههاي اجتماعي و علل دوگانگي رفتاري و شخصيتي افراد در اين فضا پرداخت.
هدف عمده کاربران شبکههاي اجتماعي در ايران چيست؟
يکي از رفتارهاي قديمي در کاربران، وب گردي است. بسياري از کاربران زماني که در فضاي مجازي اقدام به هرزگردي مي‌کنند عمدتا آغاز فعاليت خود را وب‌گردي قرار مي‌دهند. اين دسته از کاربران عمدتاً براي فرار از خستگي‌هاي روزمره و مسائلي از اين دست بدون هدف وارد اين فضا مي‌شوند.
آسيب‌هايي که امکان دارد کاربران شبکههاي مجازي و اجتماعي با آن مواجه شوند چيست؟
اولين آسيبي که براي تمامي کاربران فضاي مجازي و شبکههاي اجتماعي مي‌توان متصور شد اين است اکثر کاربران هويت نامشخصي دارند و همين امر مي‌تواند زمينه ساز بروز بسياري از مشکلات و نابهنجاري‌ها باشد. در فضاي واقعي قانون شکني‌ها توسط ناظران امر مخفي نمي‌ماند و قابل کنترل خواهد بود اين در حالي است که در فضاي مجازي کنترل آسيب‌ها گاهي اوقات غيرممکن است. افراد متخلف در سياه‌چاله‌هاي فضاي مجازي پيام‌هاي خود را مي‌گذارند و راه گريز نيز براي آنها به راحتي فراهم است.
کاربران ايراني به دنبال چه گمشده‌اي در اين فضا مي‌گردند؟
در ابتدا کاربران فضاي مجازي بايد ببينند که در شبکههاي اجتماعي دنبال سرگرمي ، عشق، علاقه، خودنمايي، انتشار اطلاعات شخصي و خاطره نويسي هستند يا مسائل ديگري را دنبال مي‌کنند و در اين ميان وظيفه نهادها و دستگاه‌هاي مربوطه از جمله صدا و سيما آگاهي بخشي است و بايد آموزش‌هاي لازم در خصوص آسيب‌شناسي اين فضا به افراد داده شود.
در مدارس و دانشگاه‌هاي خودمان استفاده از رايانه را زياد سخت نمي‌گيريم. دانش‌آموزان و دانشجويان به راحتي با نصب فيلتر شکن مي‌توانند وارد فضاهايي شوند که خارج از گروه سني آنها است. هم‌اکنون ورود به شبکههاي اجتماعي در مقايسه با يک دهه گذشته براي کاربران به دليل فراگير شدن استفاده از تلفن همراه و کاربردهاي آن براي ورود به اينترنت بسيار سهل و آسان شده است. برهمين اساس استفاده از اينترنت و فضاي مجازي در ميان افراد شخصي‌تر و خصوصي‌تر شده و همين مسئله تبعاتي را با خود به همراه دارد.
چه پرخاشگري‌ها، رفتارها و نابهنجاري‌هايي طي استفاده بي‌حد و حصر از شبکههاي اجتماعي ديده شده است؟
در ميان کاربران فضاي مجازي و شبکههاي اجتماعي در سراسر دنيا يک سري از ناهنجاري‌ها مشترک است که از جمله مي‌توان به پرخاشگري و خشونت، بي‌وفايي اينترنتي( افراد متاهلي که وارد اين فضا مي‌شوند و اقدام به دوست‌يابي مي‌کنند و صميمت و تعهد اخلاقي ميان همسران از بين مي‌رود به عنوان نمونه در کشور انگلستان در سال ???? ، علت ??درصد از طلاق‌ها فيس‌بوک عنوان شده است) قماربازي‌هاي اينترنتي، اعتياد به اينترنت، وب‌گردي با جنبه منفي که تبديل به هرزگردي مي‌شود و دوست‌يابي مجازي اشاره کرد. ديگر آزاري در شبکههاي اجتماعي توسط کاربران ديده مي‌شود که مي‌تواند از آسيب‌هاي شبکههاي مجازي از آن ياد کرد.
چرا ايراني‌ها در مواجهه با فضاي مجازي برخورد افراطي دارند؟
سالهاست که بسياري از جامعه شناسان، روانشناسان، مردم‌شناسان ، کارشناسان و ... مي‌گويند چرا ايراني‌ها در مواجهه با فضاي مجازي به اين حد افراطي آنومي يا بي‌نظمي ايجاد مي‌کنند؟ اولين چيزي که بايد در خصوص آنومي در جامعه ايراني گفت اين است که بايد ديد چه نيازها، چه خواستهها و چه مطالباتي در فضاي واقعي بي پاسخ مانده است که منجر مي‌شود زماني که ايراني‌ها وارد فضاي مجازي مي‌شوند آنقدر دچار دگرگوني شخصيتي و رفتاري شوند.
پس اين امر صحت دارد که ايراني ها در فضاي مجازي دچار دگرگوني رفتاري و شخصيتي مي‌شوند؟
بله؛ بنده در مطالعات خودم در فضاي مجازي مبني بر اينکه چرا ايراني‌ها در استفاده از فضاي مجازي به اين ميزان دچار انحرافات عجيب و غريب مي‌شوند مطالبات و نيازها را به چند دسته تقسيم کردم که در مرحله نخست مطالبات سياسي مدنظر قرار گرفت. فضاي اينترنت از جنبه سياسي عمدتا فضاي اعتراضي است.صحت اين مدعا نيز فيلتر شدن سايت‌ها و دستگيري برخي از افراد است. آنچه که در روزنامه‌‌ها و از طريق تريبون احزاب امکان انعکاس ندارد در فضاي مجازي و شبکههاي اجتماعي به راحتي عنوان مي‌شود.
کساني که در اين فضا بي‌نظمي ايجاد مي‌کنند، تصاوير غيراخلاقي مي‌فرستند، جک‌هاي سخيف در خصوص شخصيت‌ها از جمله در خصوص دکتر علي شريعتي عنوان مي‌کنند به اين دليل اقدام به چنين کاري مي‌کنند که هويت آنها مخفي مي‌ماند. کاربران آنچيزي را که در فضاي واقعي جامعه امکان دسترسي به آن را ندارند در فضاي مجازي پيدا مي‌کنند. البته اين عده قليل هستند اما کساني که اينها را لايک مي‌کنند تعداد اندکي ندارند.
چرا شخصيت‌ها در اين فضا دچار انحطاط مي‌شود؟
در فضاي مجازي در ميان افراد در داخل و خارج از کشور رفتارهايي اشاعه داده مي‌شود که اين رفتارها تبديل به سرگرمي مي‌شود. من احساس مي‌کنم در ميان ايراني‌ها علاقه خاصي به يک جور بي‌نظمي در اين فضا وجود دارند. احساس مي‌شود که يک سري از خواستهها، احساسات، حس سرکوب شده و نوستالژي در ايراني‌ها در فضاي واقعي سرکوب شده است که در فضاي مجازي دنبال آن مي‌گردند. در اين ميان کاربراني ديده مي‌شوند که شغل آزاد دارند اما در صفحات فيس‌بوک خود درج مي‌کنند که دکتر و مهندس هستند!
چرا شاهد بروز چنين شرايطي هستيم ؟ چرا شخصيت‌ها در فضاي مجازي متفاوت مي‌شود؟
اين خيلي عجيب است که چرا يک کاسب و يک فردي که ديپلمه است در فيس‌بوک و شبکههاي اجتماعي خود را دکتر و مهندس جلوه مي‌دهد بايد گفت که نيمه پنهان شخصت در اين ميان خيلي خوب بروز پيدا مي‌کند. ايراني‌ها از قديم‌الايام عاشق تجسس بودند و علاقه‌مند هستند که وارد زندگي خصوصي شخصيت‌ها شوند اين تجسس ريشه فرهنگي دارد که زمينه آن را فضاي مجازي ايجاد کرده است.
آيا قانونمند کردن فضاي مجازي براي ورود و استفاده کاربران امکان‌پذير خواهد بود؟
بله در امريکا قانون انتقام تصويري به تصويب رسيد که بر اساس قانون انتقام تصويري، هرکسي که عکس‌هاي خانوادگي و شخصي افراد را بدون اجازه صاحبان آنها در شبکههاي اجتماعي و فضاي مجازي قرار دهد، ? ماه تا ? سال به زندان محکوم مي‌شود که اولين مورد آن در يکي از ايالت‌هاي آمريکا اجرا شد. در ايران نيز مي‌توان تحت پيگرد قرار داد . البته در کشور ما در اين باره از قانون مطبوعات استفاده مي‌شود.
آيا آفت‌هاي شبکههاي اجتماعي متوجه شما هم شده است؟
عادت‌هاي ايراني‌ها اگر اصلاح نشود، آموزش‌هاي لازم به کاربران و مردم داده نشود ناهنجاري‌ها تبديل به رفتار پذيرفته و هنجار عمومي خواهد شد. يکي از هنجارهايي که کم کم پذيرفته مي‌شود اين است که کاربران به خود اجازه دهند در درگيري‌ها و نزاع‌ها، جشن‌ها و مهماني‌ها و ... فيلم‌برداري کنند و در شبکههاي اجتماعي انعکاس دهند. يکي از آفت‌هايي که ما اساتيد دانشگاه‌ها با آن مواجه هستيم اين است که صداي ما، سر کلاس‌ها بدون اجازه ضبط مي‌شود و نمي‌توانيم اعتراضي در اين باره داشته باشيم. اين اتفاقي در سايه تکنولوژي است.
آيا سانسور و فيلتر کردن شبکههاي اجتماعي مي‌توان راهگشا باشد؟
به هيچ عنوان سانسور و فيلتر کردن شبکههاي اجتماعي در فضاي مجازي پاسخگو نخواهد بود.
بر چه اساس ناهنجاري‌ها به ارزش در فضاي مجازي تبديل مي‌شود؟
يک اصلي در تحقيقات اجتماعي تحت عنوان مشاهده، رصد کردن و مطالعه است. براساس اين مشاهدات در گذشته در فضاي مجازي عمدتا شاهد اعتراضات سياسي ايراني بوديم اما امروز به دليل استفاده شخصي‌تر و خصوصي تر شدن شبکههاي اجتماعي به واسطه نصب در تلفن‌‌هاي همراه، ايراني‌ها در حال توليد رفتارهاي ضد ارزش مي‌شوند که اين امر در حال تبديل شدن به هنجار و ارزش است.
زماني که وارد فضاي مجازي مي‌شويم مي‌بينيم که اين شبکه‌ها به سن و جنس افراد هيچگونه نظارتي ندارد و همه نوع اطلاعات در اختيار کاربران قرار مي‌گيرد. دختر و پسر نوجوان با نصب فيلتر شکن روي تلفن همراه، تبلت و ... مي‌توانند به هرگونه اطلاعات دسترسي داشته باشد.
چه ميزان آموزش‌ها در خصوص کاربران مي‌تواند مثمرثمر واقع شود؟
هرزگردي و توليد محتواي غير اخلاقي در ايراني‌ها در فضاي مجازي و شبکههاي اجتماعي تبديل به سرگرمي شده است و اين سهل و آسان گرفتن در حال تبديل شدن به ارزش است. کنترل ، فيلتر و نظارت به هيچ عنوان دردي را دوا نمي‌کند. در فضاي مجازي اخلاق نسبي است و هيچ کسي را نمي‌توان وادار کرد که به ارزش‌ها احترام بگذارند مگر اينکه آموزش‌هاي لازم به آنها داده شود.
آيا در ايران نيز استفاده بي حد و حصر از شبکههاي اجتماعي منجر به افزايش آمار طلاق شده است؟
متاسفانه آماري در اين باره در کشور تهيه نشده است اما بايد گفت هرچه آمارها را مخفيانه نگه داريم آسيب‌ها بيشتر مي‌شود پيشنهاد من اين است تا اين آسيب‌ها به عمق مدارس رسوخ نکرده و در نهاد خانواده خود را جاي نداده است اطلاعات را در اختيار محققان و کارشناسان قرار دهند. و اگر تحقيقي در اين باره انجام نشده است مطالعه درباره آن را در اختيار دانشگاه‌ها قرار دهند.
ساده‌ترين چيزي که فضاي مجازي به عنوان چالش مطرح مي‌شود اين است که زماني‌که وارد جشن‌ها، عروسي، اتوبوس، مترو و ميهماني‌ها مي‌شويم، همه افراد سرشان در گوشي‌هاي تلفن همراه خود است اين باعث شده است که بسياري از اتفاقات رخ دهد و حتي ديده مي‌شود که پدر و مادر خانواده دوعدد تلفن همراه در اختيار دارند.
برخي از مردم از شبکه هاي اجتماعي براي ضربه به جامعه استفاده مي‌کنند چه خلايي در مردم ايران است که به اين سمت و سو کشيده مي‌شوند؟
در فضاي اجتماعي واقعي، رفتاري تحت عنوان ونداليسم وجود دارد. وندال به افرادي گفته مي‌شود که روي خودروها خط مي‌کشند، شيشه‌هاي ايستگاه‌هاي اتوبوس را مي‌شکنند و در استاديوم‌ها صندلي‌ها را تخريب مي‌کنند و به طور کلي رفتارهاي ضد اجتماعي دارند که اين افراد امروز به فضاي مجازي و شبکههاي اجتماعي دسترسي پيدا کرده‌اند. افراد زماني که وارد شبکههاي اجتماعي مي‌شوند از هر موضوعي داستان عجيب و غريب مي‌سازند.
آيا شايعه پراکني‌ها در اين فضا توسط وندال‌ها رخ مي‌دهد؟
حدود ?? سال است که گفته مي‌شود در ايران زلزله مي‌آيد. بله اين واقعيتي است اما زمان آن معلوم نيست، اينکه اين امر دستمايه التهاب قرار گيرد برمي‌گردد به شخصيت عجيب و غريب برخي از افراد که به آنها واندال‌هاي فضاي مجازي گفته مي‌شود. اين افراد در خصوص تشيع پيکر مرحوم مرتضي پاشايي رخ داد نيز اقدام به شايعه‌پراکني کردند.